Dat publieke waarden en ethiek ertoe doen, dat weten we inmiddels wel. Maar hoe gaan we die precies verankeren in onze werkwijze?

Jeroen van den Hoven geeft een voorzet tijdens de sessie over publieke waarden en digitale ethiek, op het ICTU Inspiratiefestival 2021.

Alles om ons heen is ontworpen. En in al die ontwerpen zitten waarden en sturing, “gestolde keuzes van mensen”, vertelt professor dr. Jeroen van den Hoven van de TU Delft en wetenschappelijk directeur van het Delft Design for Values Institute.

Hij pleit er in zijn sessie op het ICTU Inspiratiefestival voor om dit gegeven ten goede te gebruiken, zodat waarden op een transparante en systematische manier worden verwerkt in wat wij gebruiken in ons werk en leven. Hij vraagt onder meer aandacht voor de IEEE 7000 standaard, een “serieuze stap voor ethische artificial intelligence’. Hij noemt het ontwerpen vanuit waarden “de uitdaging van de 21e eeuw” en pleit ervoor om publieke waarden al vanaf het eerste begin mee te nemen in elk ontwerp. “Laten we gaan werken met morele specificaties, met ethische requirements.”

Ontwerpen vanuit waarden

Het vertalen van publieke waarden naar morele specificaties is gemakkelijker gezegd dan gedaan, zegt hij. Maar het kan wel: “Je kunt abstracte waarden vertalen en specificeren in design requirements. Je werkt dan vanuit zogeheten waardehiërarchieën. Dat is op de technische universiteiten inmiddels een standaard engineering proces.” Een groot voordeel van deze manier van werken, is dat je altijd later kunt verklaren waarom bepaalde specificaties zijn gevraagd. Het is een kwestie van “de weg terug bewandelen” naar de gebruikte waardehiërarchie. Dit werkt ook voor het vertalen van democratische waarden, vertelt Van den Hoven: “Allereerst moet je je dan afvragen wat voor soort democratie ten grondslag moet liggen aan het ontwerp. Als dat bijvoorbeeld een deliberatieve democratie is, dan zul je in je systeem diversiteit moeten garanderen.” Met deze werkwijze zijn democratische waarden te vertalen naar het digitale domein, zegt hij.

Morele overbelasting

We leven in een pluralistische samenleving, waarin we veel verschillende waarden belangrijk vinden. Dat leidt tot conflicten en dilemma’s, vertelt Van den Hoven. Zo willen we bijvoorbeeld efficiency én veiligheid. Al deze waarden een plek willen geven, leidt tot een “morele overbelasting”. Daar biedt een filosofisch principe van Ruth Barcan Marcus een uitweg, zegt hij: “Je legt op tafel tot welke waarden je je verplicht voelt en dan doe je moeite om die te verwerken in het ontwerp. Niet alle dilemma’s kun je op deze manier oplossen, maar een aantal heel belangrijke wel. Zoals privacy. De Europese Commissie dwingt niet voor niets privacy-by-design af met de GDPR. Dat kan namelijk zeker, maar je moet er wel moeite voor doen.”

Doe het zelf

Als je vanuit waarden ontwerpt, dan kunnen in een ontwerp meerdere waarden worden verenigd en elkaar zelfs versterken, concludeert hij. “De overheid is verplicht om verantwoord te innoveren. Daarnaast worden ontwerpen er vaak beter van wanneer ze vanuit waarden worden ontworpen. Schrik dus niet terug voor het werken vanuit waarden in je ontwerp, want ze bieden een kans voor innovatie.” Dit is een voortdurend veranderend proces, zegt hij: “Wat je maakt, is het beste wat je op dat moment kunt. Publieke waarden en digitale ethiek zijn dynamisch, je zult dus moeten blijven herzien en herijken.” Hij geeft nog een laatste tip: “Grote adviesbureaus springen in de markt van ‘digital ethics’, maar laat je niets wijsmaken. Er is veel te leren over hoe je het aanpakt, maar je kunt dit niet inkopen. Je moet er zelf mee aan de slag.”